سه گانه مساله ساز

تحلیلی بر رابطه دین، ملیت و قومیت در هویت عنصر ایرانی

احسان خواجه ای – [e-mail]

 

دین، ملیت و قومیت سه عنصر اصلی شکل دهنده هویت ایرانیان در برهه کنونی است. سه گانه ای که چنانچه نتوانیم بینشان رابطه مناسبی تعریف نماییم، برای ما مساله ای بحران ساز خواهند بود. یادداشت حاضر به بررسی رابطه بین این سه در هویت عنصر ایرانی می پردازد.

 

پرسش از نسبت ملیت و قومیت و دین پرسشی دشوار است. چه آنکه برای تعیین این نسبت باید آن سه را تعریف و سپس ذیل یکدگر قرار داد. اما آیا می توان نسبتی میان این سه، به گونه ای که ذیل یکدگر تعریف شوند بنا نمود؟ اگر هر یک از این مفاهیم در فضای معرفت شناختی متفاوتی خلق شده باشند چگونه می توان پیوندی میان آنان برقرار ساخت؟ می دانیم که مفهوم هویت ملی در عصر جدید و پس از پیدایی دولت - ملت ها خلق شده است و قومیت نیز شکلی مدرن دارد. اما این ها بدان معنا نیست که در پسا مدرنیته خبری از قوم گرایی و ملی گرایی نبوده است. باز هم می دانیم و می دانید که وطن ستایی و همچنین عشیره و قبیله گرایی قدمتی بسیار دور دارد.

بنابر این اگر قصدمان از ملیت و قومیت وجهه مدرن آن باشد دشواری کار دو چندان خواهد شد. زیرا برای برقراری این ارتباط و تعریف این مفاهیم ناچار از ورود به مدرنیته هستیم. یعنی مدرنیته را قاضی میان این سه قرار داده و با نظام ارزشی که در اختیارمان قرار می دهد به اصل و فرع ماجرا بپردازیم. اما اگر فارغ از جنبه ی مدرن این مفاهیم مرادمان از ملیت صرفا وطن دوستی و از قومیت همانا علقه به قوم خویش باشد مساله صورت دیگری می یابد. در چنین تعریف مساله ای (که فرض ما نیز هست) ملیت و قومیت بار ارزشی و نظام معرفت شناختی مستقلی ندارند و صرفا گوشه هایی از هویت انسانی را تشکیل می دهند. به عبارت دیگر در چنین تعریفی از ملیت و قومیت کنشگر هویت خود را قائم بر ملیت یا قومیت خویش تعریف نمی کند بلکه هویتی مستقل از این دو بنا نموده و مناسک مربوط به هویت جغرافیایی خویش را درون آن جای می دهد.

اما مساله دین ذاتا متفاوت است. دین صرفا یک برچسب مانند ملیت و قومیت نیست. دین نظام معرفتی - ارزشی ای به همراه دارد که قابل تفکیک از آن نیست. برای مثال نمی توان مسلمان بود و به ایده ی برابری انسان ها فارغ از زمان و مکان قائل نبود. (در حالی که می توان ایرانی بود و به برتری ایرانیان قائل بود و یا نبود.) به عبارت دیگر دین یک پارادایم است اما قومیت و ملیت صرفا گزاره هایی خبری هستند (من ایرانی هستم - من آذری هستم)؛ که حداکثر الگوی معرفتی و ارزشی را می توانند به تابعان خود پیشنهاد یا آنان را در آن الگو هدایت کنند (برای مثال سنت ایرانی جوانمردی را ترویج می کند و یا آذری بودن غیرت و ایستادگی را مورد توجه قرار می دهد). اینکه ساز و کار ملیت و قومیت در نهادینه سازی یا پیشنهاد گزاره های (و نه نظام) ارزشی خویش چیست بحثی  جدا می طلبد و آنچه اینجا اصل بحث است توجه به روح این سه مفهوم در ساختار فکری ماست.

پیش از ورود مدرنیته به ایران به نظر می رسد مشکل چندانی در مساله ی قومیت، ملیت و دین در ایران وجود نداشته است. چنان چه پادشاهان ترک، زبان فارسی را در دیوانسالاری رسمیت بخشیده و نزدیک به هزار سال حکومت ترک زبانان ( از مغولان تا صفویه و قاجار) زبان فارسی زبان رسمی کشور بوده و هیچ گاه ترک زبانان در تلاش برای ترک سازی کشور و یا از بین بردن سایر اقوام نبوده اند و همچنین در میان علما و دانشمندان هیچ گاه سخن از تمایز فلان قوم و شایستگی و سعادتمندی ایشان نرفته و کسی به مدد طایفه اش خود را بیگانه از دیگران ندانسته بود.

لیکن پس از تحول نظام ارزشی ایرانیان (بخصوص نخبگان حکومتی) و عجین شدن روح و فکر آنان با مدرنیته، ملیت ( از سوی حاکمان) و قومیت ( از سوی نخبگان محلی) بار ارزشی و معنایی یافت (چگونگی حصول این بار معنایی ذیل مدرنیته بحثی مفصل است که در این مجمل نمی گنجد). به گونه ای که هویت های ملی و قومی بدل به هویت هایی مستقل و البته مدرن شده و از جایگاه خویش خارج شدند. این مساله موجب شد از سویی حکومت اقدام به یکدست سازی فرهنگی و هویتی ایرانیان و تضعیف هویت های قومی و نخبگان محلی تلاش به محور قرار دادن قومیت خویش و برجسته سازی آن نمایند. فارغ از اینکه چه مقدار از این مواضع و اقدامات در تقابل با موضع طرف مقابل شکل گرفته است ولی یقینا این دو رویکرد آب در آسیاب یکدیگر ریخته اند.

امروز؛ نسبت سنتی دین، ملیت و قومیت نزدیک به یک قرن است که بهم خورده و افراد با الصاق خود به یکی از این ها، هویت خویش تعریف و با دو عنصر دیگر مدارا یا مقابله می نمایند. شاید برخی ها در مقام نظر این مساله را نپذیرند اما به تجربه دیده ایم که در مسائل فرهنگی، سیاسی و اجتماعی، کنش ها و جهت گیری های فردی که خود را مسلمان ایرانی ترک زبان می داند با فرد دیگری که خود را ایرانی ترک مسلمان می داند و با فرد ثالثی که خود را ترک مسلمان ایرانی می داند متفاوت و حتی در ضدیت با هم قرار دارد. یعنی به ناچار یکی از این سه گانه ظرف می شود و آن دو مظروف.

 به نظر می رسد برای برقراری تعادل دوباره میان این مفاهیم نیاز به هیچ حرکت انقلابی و بنیان برافکنی نیست. تنها کافی است اجازه دهیم هر یک از مفاهیم در جای خویش قرار گیرد. دین مبدا و معاد را نشانمان دهد و با جهانبینی خویش جهان را برایمان معنا کند. ملیت ما را با ایران یکی کرده و روح چند هزارساله ی ایرانیت را در وجودمان بدمد و قومیت نیز ما را با هم ولایتی هامان؛ با عشیره و با انسان هایی از جنس و فکر و زبان و مکان خودمان یکی کند.

یادمان نرود مولوی محصول بلخ یا تبلور فرهنگ ترکستان نیست. همچنان که ملیتی در مولانا به چشم نمی آید. مولوی محصول زمان و مکانی است که با نظام معرفتی و ارزشی دینی پیوند خورده و انسانی با چنین مختصاتی در آن نقطه ی اتصال این خطوط پدید آورده است. نیازی نیست کسی را به نفع کسی حذف یا مصادره کنیم یا قومی را ریشه کن کرده، زبانی را نابود سازیم. می توانیم زنده باشیم و ذیل تمدنی که از چنین عقبه ی ارزشی، معرفتی، فرهنگی و تاریخی برخوردار است زندگی کنیم.